Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej powstało wiele polskich klubów, kiedy to po trudach konfliktu można było zająć się innymi sprawami niż obrona niepodległości. Wśród ówczesnych kół sportowych powstawało wiele zrzeszeń skupiających robotników. Często zakładano je przy zakładach pracy, jak np. „Skoda” Okęcie. Były także zespoły, które zostały zainicjowane przez partie polityczne. Miało to miejsce zarówno po prawej, jak i po lewej stronie sceny politycznej. Wystarczy przypomnieć, takie kluby, jak warszawskie kluby SKRA, „Sarmata” czy „Marymont”. Jednakże ich sukces ograniczał się w najlepszym wypadku do mocnej pozycji w ówczesnej klasie „A” (jeden poziom niżej od Ligi Państwowej). Wyjątek stanowiły tutaj RKS „Marymont” (1929), SKRA Warszawa (1930 i 1931) oraz RSWF „Gwiazda” Warszawa (1932 i 1934), które wystąpiły w eliminacjach do wyższych rozgrywek.
Przedwojenny system rozgrywek piłki nożnej został uporządkowany w 1927 roku, kiedy to powstała Liga Państwowa, składająca się w roku inauguracyjnym z 16 zespołów, zaś pozostałe kluby zgrupowano w kilku ligach okręgowych. Były to kluby, jak na ówczesne czasy o ustabilizowanej sytuacji, zarówno pod względem sportowym, jak i finansowym, jeśli chodzi o międzywojenną amatorską piłkę nożną. Często powiązane z wojskiem (82 p.p. Brześć, 1 p.p. leg. Wilno, WKS „Śmigły” Wilno) lub administracją („Legia” Poznań). Bo taki status, formalnie amatorski, miał futbol w II Rzeczypospolitej.
Jednym z wyjątków w eliminacjach do Ligi Państwowej (jak wówczas była nazywany odpowiednik dzisiejszej Ekstraklasy) był powiązany z lewicą, skupionej wokół Poalej-Syjon Lewicy, klub piłkarski „Gwiazda” Warszawa (w jeżyku jidysz – Sztern). Został on założony w 1923 roku. Jego siedziba mieściła się m.in. przy ul Nowolipki 38, ul. Dzielnej 9, i ul. Leszno 74. Liczył on w 1929 roku – 460 osób, a w 1932 roku nawet 800 osób.
Członkowie tego klubu trenowali m.in. w sekcjach piłki nożnej, lekkiej atletyki, gimnastyki, tenisa stołowego, szachów, hokeja oraz boksu. „Gwiazda” posiadała własną salę gimnastyczną na Lesznie, w której trenował słynny „Szapsio” – Szapsel Rotholc – wielokrotny mistrz Warszawy w kategorii muszej.
Klub wchodził w skład Robotniczego Stowarzyszania Wychowania Fizycznego „Gwiazda” (Sztern), ściśle powiązanego z żydowską syjonistyczną lewicą. W prawdzie w albumie „Bądź silny i odważny” znajdujemy krótką wzmiankę, że część klubów ze Śląska, była pod wpływem ruchu komunistycznego.
Najliczniejszym członkiem tego zrzeszenia liczącego 100 podmiotów, był właśnie klub z Warszawy. Jedną z najpopularniejszych dyscyplin była właśnie piłka nożna. Początkowo „Gwiazda” grała w klasie „C”. Potem nastąpiły kolejne awanse do klasy „B” (1926) i do klasy „A” (1928). Jednak największy sukces miał dopiero nadejść. W 1932 zostali mistrzem Warszawy i zagrali o awans do I ligi. Wszystko miał zmienić nadchodzący 1932 rok.
Właśnie mija sześć lat od przewrotu majowego Józefa Piłsudskiego, trwa kryzys gospodarczy. Spada produkcja gospodarcza, co powoduje liczne zwolnienia i zwiększenie liczby osób bezrobotnych. I mimo tak niekorzystnej sytuacji w kraju, w Warszawie odrobinę radości na twarzach robotników wniesie mały, żydowski klub „Gwiazda”. Przygotowania do sezonu nie zapowiadały nic dobrego. W sparingu „Polonia” Warszawa pokonała zespół „Gwiazdy” aż… 19:1. W swojej zapowiedzi sezonu klasy „A” z marca 1932 roku „Przegląd Sportowy” wśród faworytów wymieniał AZS Warszawa i SKRĘ Warszawa. Gazeta nie pisała też pozytywnie o szansach „Gwiazdy” w nadchodzącym sezonie. Upatrywano w nich wraz z „Makabi” kandydatów do spadku. Według dziennikarzy atutem „Gwiazdy” był ich atak – trio złożone z dwóch braci Lerner (określone jako Lerner I i Lerner II) i Szulzingiera. Jednak „Gwiazda” sezon rozpoczęła bardzo dobrze pokonując 2 kwietnia 1932 roku faworyta rozgrywek AZS (2:0).
O popularności piłki nożnej wśród społeczności Warszawy nie tylko tej żydowskiej, świadczy fakt, że rywalizację pomiędzy „Gwiazdą”, a „Makabi”, w ramach sezonu 1932 roku, obejrzało 6.000 widzów. Na zakończenie sezonu zdeklasowali, 14 sierpnia 1932 roku zespół RKS „Marymont” 6-1, zapewniając sobie pierwsze miejsce w warszawskiej klasie „A”.
Rozpoczęły się przygotowania do regionalnych eliminacji, których stawką był awans do I Ligi Państwowej. Niestety piłkarski los nie był szczęśliwy. Warszawski zespól trafił na „Legię” Poznań, ŁTSG Łódź i „Polonię” Bydgoszcz. Dwa pierwsze kluby były faworytami rozgrywek. Od chwili stworzenia Ligi Państwowej w 1927 roku, „Legia” grała w eliminacjach 4 razy (1929, 1930, 1931, 1932), zaś zespół z Łodzi 5 razy (1927, 1928, 1929, 1931, 1932). Już ta drobna statystyka pokazywała, że jedynie zespół z Bydgoszczy jest w zasięgu klubu z Warszawy.
Pierwszy miecz w eliminacjach „Gwiazda” rozegrała 28 sierpnia 1932 roku z „Legią” Poznań na stadionie „Polonii” Warszawa. Oglądało go 5.000 widzów. Wygrali goście 4:0. Jak pisał „Przegląd Sportowy”, „Gwiazda” „grała poniżej swojej formy”, a w zespole „nic się nie kleiło”, zwłaszcza po stracie pierwszej bramki w 2 minucie. Nie wiodło się też warszawskiej drużynie w następnym meczu. Przegrali 3:0. „W drużynie żydowskiej zawodził atak, który mając świetne pozycje podbramkowe pudłuje” - pisał „PS”. Po dwóch meczach było raczej jasne, że „Gwiazda” nie awansuje do dalszych rozgrywek o awans do I ligi. W kolejnych meczach, z „Polonią” Bydgoszcz, udało się skromnie wygrać na wyjeździe (1:2) i zremisować u siebie (1:1). Jednak dwa następne mecze pokazały właściwe miejsce klubu. Porażki z „Legią” i ŁTSG były dotkliwe. Najpierw w Poznaniu (aż 0:14). Korespondent w odniesieniu do pierwszego meczu napisał, że na wysokości stanął jedynie bramkarz gości. Porażka w Łodzi była odrobinę mniej dotkliwa (tylko… 0:7).
W finale eliminacji w grupie I zdobywając zaledwie 3 punkty (bramki 3:30) przegrywając z „Legią” Poznań (drużyna, która przegrała awans z „Podgórzem” Kraków) i ŁTSG Łódź. Łącznie w eliminacjach w 1932 roku wzięło udział 13 zespołów podzielonych na 4 grupy.
Sukces piłkarze „Gwiazdy” powtórzyli w 1934 roku. Wygrali warszawski Robotniczy Podokręg Autonomiczny (RPA). Zdobyli 14 punktów, wyprzedzając SKRĘ i „Sarmatę”. Finał pomiędzy „Gwiazdą” i PWATT-em, ogląda go 4.000 widzów. Wygrywa „Gwiazda”, awansując do eliminacji o awans do Ligi.
Po raz kolejny trafili tak, jak w 1932 roku na „Legię” Poznań , ŁTSG Łódź oraz musieli rywalizować z nieznanym im „Gryfem” Toruń. Oczekiwania kibiców „Gwiazdy” były duże. Świadczy o tym frekwencja na pierwszym meczu z „Gryfem”, który oglądało 4.000 osób. Niestety wyniki rywalizacji były gorsze niż dwa lata temu i drużyna zajęła ostatnie, czwarte miejsce (0 punktów, bramki 3:30). Słabą postawę klubu w całych rozgrywkach eliminacji, można opisać słowami korespondenta „PS” z meczu ŁTSG „to raczej Gwiazda świeciła blado, prezentując się nadzwyczaj słabo we wszystkich liniach”, przegranego w Łodzi 7-0. Wtedy okazało się, mimo utworzenia RPA, jak słaby jest robotniczy sport. Co ciekawe, w 1934 roku drużyna uzyskała taki sam bilans, jak dwa lata temu.
Pod koniec sezonu „Gwiazda” chciała się przenieść do tzw. grupy burżuazyjnej, gdzie był wyższy poziom sportowy. Jednak rywale z klasy „A” Robotniczego Podokręgu Autonomicznego (RPA) nie zgodzili się na to, gdyż mecze z popularną „Gwiazdą” gwarantowały przychody. Ostatecznie klub pozostał w robotniczych rozgrywkach.
W półfinale zwycięzca tej grupy, „Legia” Poznań, przegrała eliminacje Ligi ze „Śmigłym” Wilno (0:2 i 3:2). W eliminacjach w 1934 roku wzięło udział 15 zespołów.
Te dwa lata, 1932 i 1934. to największy sukces lewicowego klubu z Warszawy. Aż do wybuchu II wojny światowej stanowił jeden z liczących się zespołów w Robotniczym Podokręgu Autonomicznym. W latach 1929-1937, zajmował czołowe miejsca w tych rozgrywkach. Co ciekawe, o sile zespołu świadczyło to, że w tym okresie piłkarze „Gwiazdy” Warszawa (bramkarze J. Walach, Cykrowicz oraz napastnicy: dwaj bracia Lerner, Judzik, Goldberg, Gruszka i Z. Birencweig) stanowi trzon kadry robotniczej Polski.
Spoglądając na piłkarskie rozgrywki w Polsce od 1927 roku, kiedy to stworzono profesjonalną strukturę rozgrywek piłkarskich, tworząc I Ligę Państwową, należy podkreślić, że w rozgrywkach o eliminacje do najwyższej klasy rozgrywkowej pojawiały się kluby piłkarskie, stworzone przez robotników (przykład „Marymontu” Warszawa czy „Skody” Okęcie), jednakże casus „Gwiazdy” pokazuje jeden z niewielu przypadków klubu powiązanego z lewicą.
Wprawdzie w rozgrywkach eliminacyjnych w 1935-1937 Warszawę reprezentował zespół „Skoda” Okęcie, ale to był zespół oparty w zasadzie na pracownikach tego zakładu (z tzw. rozgrywek burżuazyjnych). Dlatego można śmiało powiedzieć, że zespół „Gwiazdy” Warszawa stanowił jeden z wyjątków na piłkarskiej mapie Polski, gdy w walce o najwyższą klasę rozgrywkową walczył zespół stworzony przez robotników, powiązanych z warszawską lewicą. Jej członkowie byli powiązani z lewicowym Poalej Syjon-Lewica, ugrupowaniem socjalistyczno-syjonistycznym działającym w Polsce w latach 1906–1950.
Niestety wybuch 1 września 1939 roku konfliktu polsko-niemieckiego, spowodował, że rozgrywki piłkarskie zostały zawieszone. II wojna światowa oraz holokaust społeczności żydowskiej dokonany przez Niemców miał tragiczne skutki dla sportu żydowskiego nie tylko w Warszawie, ale i w całej Polsce. O skali dramatu może świadczyć fakt, iż przed II wojną światową wojną w stolicy niemal, co trzeci klub był żydowski.
Na początku pierwszej dekady XXI wieku doszło do odtworzenia „Makabi” Warszawa, jednego z najpopularniejszych, obok „Gwiazdy”, klubu przedwojennej stolicy. Jego działalność głównie ogranicza się jednak do aktywności czysto amatorskiej np. w takich dziedzinach jak tenis, biegi czy szachy. Na pewno to cenna inicjatywa przypominająca o sportowej historii przedwojennej Warszawy. Pozostaje mieć nadzieję, że działalność „Gwiazdy” Warszawa, wraz z jej walką o Ligę Państwową zostanie symbolicznie upamiętniona np. tak popularnymi ostatnio inicjatywami, jak mural, tablica czy nazwa skweru. Fundacja „Naprzód” i Stowarzyszenie „Warszawski Sport” podjęły pierwsze kroki w celu upamiętnienia 100-lecia powstania klubu za pomocą tablicy lub muralu na jednej z ówczesnych siedzib „Gwiazdy”.
Szerszą historię historii klubu będzie można poznać w książce przygotowywanej dzięki wsparciu Fundacji „Naprzód”, której publikację zaplanowano w tym roku. Więcej na ten temat można przeczytać na specjalnej, dedykowanej witrynie internetowej – http://www.sztern.waw.pl/
Robert Trzaska
Autor jest miłośnikiem Kresów Wschodnich oraz Bałkan. Jego ulubionymi miastami są Budapeszt i Lwów. Pasjonuje się II Rzecząpospolitą, ze szczególnym uwzględnieniem relacji polsko-węgierskich, a także ówczesnej historii piłki nożnej, zwłaszcza w odniesieniu do Warszawy.
Zdjęcie pochodzi z pisma Raz-Dwa-Trzy-nr-31-z-1934-07-31-s.14
Literatura:
Przegląd Sportowy, rocznik 1932; nr 70 (31 sierpnia), nr 72 (7 września), nr 78 (28 września).
Przegląd Sportowy, rocznik 1934; nr 79 (3 października).
Gawkowski Robert, Encyklopedia klubów sportowych Warszawy i ich najbliższych okolic w latach 1918-39, Warszawa 2007.
Gawkowski Robert, Jak sport miał zmieniać światopogląd Polaków, Portal Niepodległa, http://bityl.pl/9NnC0 (dostęp - 8 marca 2021 r.).
Goksiński Jan, Klubowa historia polskiej piłki nożnej do 1939 roku, tom I (Warszawa 2012), tom II, Warszawa 2013.
Goksiński Jan, Klubowa historia polskiej piłki nożnej do 1970 roku. Suplement tabele, Warszawa 2013, http://bityl.pl/YCB1H (dostęp 8.03.2021).
Józef Hałys. Opracowanie: Piotr Dobosz, Leszek Śledziona, Edwin Kowszewicz, Piłka nożna w Polsce 1927-1939. Tom 3. Mielec – Kraków 2020, s. 120.
Lash Christopher, Historia żydowskiego sportu w Warszawie, cz.2, Portal Sportowa Historia, http://bityl.pl/fw9O8 (dostęp - 28 lutego 2021 r.).
Pawlak Grażyna, Grinberg Daniel, Sadowski Maciej, Bądź silny i odważny, Warszawa 2013.
Radon Albin, Piłka nożna w Polsce w latach 1921-1966. Tabele i zestawienia, Warszawa 1969.
